Vüqar Dadaşov: Məhkəmə sistemində islahatlar davam etməlidir

Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti Cənab İlham Əliyevin 03.04.2019-cu il tarixli Fərmanının icrası ilə bağlı işlər görülməkdədi. Məlum Fərmanın icrası ilə bağlı tanınmış hüquqşünas, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, publisist Qarabağ Qazisi Vüqar Dadaşov fikirlərini oxucularımıza təqdim edirik.

 “Ümumiyyətlə, Dövlət idarəetmə sistemi  qanunverici hakimiyyət, icraedici hakimiyyət və məhkəmə hakimiyyətindən ibarətdir. Məhz məhkəmə hakimiyyəti ölkədə  ədaləti aşkar edən, qoruyan əsas üç hakimiyyət  orqanlarından  ən vacibidir  və dövlətin onurğa sütunudur. Həqiqətən də məhkəmə sistemində  böyük problemlər var. Ədalətsizlik hakim olan cəmiyyətdə dövlətçilik sarsılır. Bu sahədə İslahatların davam etdirilməsi vacibdir və bu islahatlar təxirə salınmaz halda həyata keçirilməlidi. Ölkə Prezidentin məhkəmə sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında fərmanı məhkəmə sistemindəki problemlərin həllinə imkan yaradıb. Cənab Prezidentin sözü gedən Fərmanının imzalamasından artıq 1 ilə yaxın vaxt keçir və həmin fərmanla bağlı vacib işlər görülüb.

Məhkəmə-hüquq sistemində ilk struktur yenilənmə məhz kommersiya məhkəmə sisteminin yaranması oldu. Əvvəlki çıxış və müsahibələrimdə bildirmişdim ki,  hüquqi şəxslərin münasibətlərinin həlli üçün bu tip ixtisaslaşmış məhkəmələrə ehtiyac var idi ancaq, fikrimcə ayrıca Məhkəmə sisteminin yaradılmasına ehtiyac yox idi. Hesab edirəm ki, kommersiya mübahisələrinin həlli üçün müvafiq inzibati-iqtisadi məhkəmələrin nəzdində  ixtisaslaşdırılmış bölmə və ya şöbənin yaradılması kifayət edərdi. Əvvəla, ayrıca kommersiya məhkəmələrinin yaradılması, saxlanması, təminatı  dövlət büdcəsinə yükdür, effekti isə ümumi məhkəmə sistemindən yuxarı ola bilməz çünki, məsələnin həllinə  ancaq kompleks yanaşma şəklində nail olmaq olar.   

Məhkəmə sistemində islahatlar deyəndə, fikrimcə bu məsələyə geniş yanaşılmalıdır yəni, prokurorluq sistemində, hüquq  mühafizə orqanlarında, məhkəmə sistemində, vəkillik- hüquq müdafiəsi sahəsində  və məhkəmə sistemində eləcədə hakimlərin fəaliyyət sistemi ilə paralel şəkildə islahatlar aparılmalıdır. Vətəndaşların məhkəmə orqanlarına müraciətləri asanlaşdırılmalıdı. Məhkəmə qərarlarının icrasının tam təmini üçün icra orqanlarının səlahiyyətləri genişləndirilməlidir.

Bildiyimiz kimi, qanunların icra edilməsinə nəzarət edən nadzor orqan məhz prokurorluqdur. Etiraf etmək lazımdır ki, prokurorluq de-fakto qanunverici hakimiyyətə, icra edici hakimiyyətə və məhkəmə hakimiyyətinə səlahiyyətləri çərçivəsində müdaxilə edə bilmir. Hətta bəzi icra edici orqanlarda müstəqil şəkildə istintaq idarələri yaradılıb. Ədliyyə Nazirliyi tərkibində Gömrük Komitəsində, Vergilər Nazirliyində istintaq orqanları faktiki olaraq müstəqil fəaliyyət göstərir və faktiki olaraq Prokurorluq orqanlarının nəzarətində deyil. Bu hal təbii  korrupsiyaya şərait yaradan amillərdən olmaqla , eləcədə pərakəndəlik, vahid idarəçilik  olmadığından nəzarətsizliyə (nadzor) səbəb ola bilir. Təkrarçı və demək olar ki, müstəqil fəaliyyət göstərən müxtəlif istintaq idarələrin  dövlət büdcəsinə yükdür həmdə, artıq məmur ordusudur. Bunun həli üçün prokurorluq orqanlarının səlahiyyətləri genişləndirilməli, praktik  olaraq qanunverici, icra edici və məhkəmə hakimiyyəti üzərində nadzorluq səlahiyyətləri faktiki tam bərqərar olmalıdır. Prokurorluq ancaq nadzor funksiyası yerinə yetirilməlidir. Ən vacib şərtlərdən biridə budur ki, prokurorluqdan bəzi funksiyalar, o cümlədən, dövlət ittihamçısı funksiyası  və idarəsi ayrılmalı müstəqil fəaliyyəti təşkil olunmalıdır və ona  da digər orqanlara olduğu  kimi məhz prokurorluq nadzorluq etməlidir.

Vəkillik və hüquq müdafiəsi sahələrində dəyişikliklər aparılmalıdır, vəkillərin səlahiyyətləri  genişlənməlidir  məsələn, vəkillərə ifadə almaq hüququ verilməlidi, eyni zamanda da nümayəndəlik institutu bərpa olunmalıdır, həmçinin  vəkillər kollegiyasının alternativi yaradılmalıdı, bu hüquqi şəxs kimi və ya digər formada fəaliyyət göstərən təşkilatlar ola bilər. Qısası, vəkillər kollegiyasının monopoliyasına son verilməlidi.

Ən əsas məqam isə hakimlər və məhkəmələrlə bağlıdır. Məhkəmələrin fəaliyyətini tənzimləyən və nəzarət edən orqan məhz məhkəmə hüquq şurasıdır İlk növbədə hakimlərin müstəqilliyi bərpa olunmalıdır. Hakimlərin fəaliyyət qabiliyyəti mütəmadi yoxlanılmalıdır, hakimin intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi bağlı araşdırmaya şikayətçi və şikayət olunan hakim bərabər cəlb olunmalı və onların iştirakı ilə araşdırma aparılmalıdır. Məhkəmələr və hakimlər haqqında Azərbaycan  Respublikasının Qanunun  111-ci maddəsinə əsasən hakimlərə qarşı intizam icraatının başlanmasına səbəblərdən biri kimi  fiziki və hüquqi şəxslərin şikayətləri müəyyən edilmişdir. Lakin bu günə kimi belə bir praktika olmayıb. Hakimliyə təyinat isə məhz müəyyən effektiv hüquqi  təcrübədən sonra ən aşağısı 15 illik təcrübədən sonra təyinat olunmalıdır. Hakimlərin sosial şəraiti və maddi təminatı xeyli dərəcədə artırılmalıdı. Məhkəmə hüquq şurasının üzvlərinin sayı artırılmalı, onların səs vermə mexanizmi dəyişdirilməlidi  və Şuraya  ictimai nəzarət mexanizmi yaradılmalı və bu üzvlər bir dəfədən artıq  təkrar seçilməməlidirlər.   

Vətəndaşların məhkəmələrə müraciətlərinin asanlaşdırılmasına gəldikdə isə, qısa şəkildə qeyd edim ki, Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 407.4-cü və 408.1-ci maddələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 60-cı maddəsinə dolayısı da olsa məhdudiyyət yaradır. Məlumdur ki, heç bir qanun norması ölkənin əsas qanuna yəni Konstitusiyasına ziddiyyətli ola bilməz. Bu halda vəkilin orderinin olması və şikayətin vəkil tərəfindən tərtib edilməsi tələbi vətəndaşın məhkəməyə müraciət etmək hüququna məhdudiyyət yaradır. Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 407.4-cü və 408.1-ci maddələrində dəyişilik edilməli “vəkilin orderi və” sözləri çıxarılmalıdır. Bununla da vətəndaşların konstitusion hüquqlarından heç bir məhdudiyyət olmadan istifadəsi bərpa olunmalıdı.

Məlum olduğu kimi qanuni qüvvəsini almış məhkəmə qərarlarının icra edilməsi sahəsində müəyyən dəyişiliklərə ehtiyac var. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən Azərbaycan dövlətinin  məqsədi Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyümuzun qorunması kimi ülvi niyyət və məqsədlərlə yanaşı və eləcə də

- ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin edir,

-Azərbaycan dövləti xalqın və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalır (Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası,  Maddə 16), yəni Azərbaycan Respublikasının  Konstitusiyasına görə Azərbaycan Respublikası sosial dövlət kimi müəyyən edilmişdir. 

   Dövlətimizin sosial siyasəti xəstə və qayğıya ehtiyacı olanlara, əhalinin yaşlı təbəqəsinə pensiya və sosial müavinətlər təyin etməklə onların layiqli həyat səviyyəsini təmin etməkdir. Bu baxımdan ilk öncə “İcra haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun 43.1.2-ci və 65.4-cü maddələrinə dəyişikliklərin edilməsi  barədə layihə ünvanlanmış və həmin layihəyə əsasən 43.1.2-ci maddədə “tələbin borclunun əmək haqqına, pensiyasına, təqaüdünə və sair gəlirlərinə yönəldilməsi” kimi göstərilən məcburi icra tədbirinin pensiyaya, təqaüdə aid edilməməsi təklif olunur. Eyni zamanda da 65.4-cü maddəyə də analoji dəyişikliyin edilməsi təklif olunur.  Bu qanunun qəbul edilməsi sosial ədalətin qorunması, borcu yarada biləcək təşkilatların pensiyaçılara, təqaüdçülərə, az təminatlı ailələrə qarşı məsuliyyətli yanaşmasına  səbəb olacaq. Eyni zamanda da borclular yeganə yaşayış yerindən məhrum edilməməsinə son verilməlidi.

Qeyd edilənlərlə yanaşı icra orqanlarına  axtarış, şəxsi yoxlama kimi səlahiyyətlər verilməlidi. İcra orqanları, İcra ilə bağlı ərazi üzrə sahə müvəkkilinin iştirakı olmadan vəzifə borclarını yerinə yetirmək imkanlarına malik olmalıdırlar.

Hesab edirəm ki,  Məhkəmə sisteminə inamın artırılması üçün, ədalətin hakim olması üçün, Prezidentin məhkəmə sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında fərmanının icrası zamanı yuxarıda qeyd etdiyim məqamların nəzərə alınması və məsləyə kompleks yanaşma nəticəsində məhkəmə sistemində əsaslı müsbət dəyişikliklərə nail olmaq olar. Bu məqsədlə Prokurorluq orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə dair, Məhkəmələr və hakimlər haqqında, Məhkəmə hüquq şurası, Vəkillik fəaliyyəti, Icra haqqında və sair qanun və hüquqi normativlərə müvafiq dəyişikliklərin edilməsinə dair təkliflər (layihələr) tərəfindən keçən il, yəni 2019-cu ildə V-ci çağırış Milli Məclisə təqdim edilib. Ümid varam ki, 09.02.2020-cil tarixə keçirilmiş Milli Məclisə növbədənkənar seçki nəticəsində yenilənmiş parlamentdə təkliflərimiz nəzərə alınacaq”

 SNN NEWS-Haber